Zemlje Istočno-centralne Evrope (ICE) koje su 1989. godine započele demokratsku tranziciju bile su proglašene konsolidovanim demokratijama kada su se 2004. pridružile Evropskoj Uniji (EU). Danas se većina novih demokratija suočava sa “zamorom od demokratije”, dok se neke čine ranjivim i sklonim autoritarnom prevratu. EU, smatrana garantom demokratskih promjena koje su se desile posle 1989, prolazi kroz do sada najveću ekonomsku, finansijsku i demokratsku krizu sa udruženim izazovima tehnokratije i populizma. Ovaj članak istražuje različite pristupe proučavanju demokratija u ICE, njihve specifične karakteristike i slabosti, i pokušava da pruži interpretaciju preuranjene krize demokratije u ICE u širem, transevropskom kontekstu.
Ključne riječi: demokratija; Istočna Evropa; Evropska Unija, populizam, autoritarni režimi
Evropa prolazi kroz ekonomsku i finansijsku krizu bez presedana, sa mogućim po demokratiju štetnim, ako ne i razornim implikacijama. Populistička politika je u usponu širom kontinenta i autoritarne tendencije ponovo se javljaju u mnogim državama. Zemlje Centralne i Istočne Evrope proglašene su konsolidovanim demokratijama kada su se pridružile Evropskoj Uniji (EU) u periodu od 2004. do 2007. godine. U to vrijeme činilo se da ove zemlje imaju funkcionalne ustave, administracije i tržišta. Međutim, vremena se mijenjaju, i nove demokratije se sada smatraju naročito ranjivim i podložnim diktatorskim prevratima. Vodeće francuske novine, Le Monde, već su Mađarsku obilježile kao “Un Etat Autoritaire au Coeur de l’Europe” (autoritarnu državu u srcu Evrope).1 Pokušaj rumunskog premijera da smijeni predsjednika Rumunije u međunarodnoj štampi je označen kao “tihi državni udar”.2 Situacija u Češkoj rijetko dospije u međunarodnu štampu, ali ton domaće debate izaziva ozbiljnu zabrinutost: “Da li je parlamentarna demokratija ugrožena u Češkoj?”3 – upitao je vodeći komentator, “Da li ćemo imati polu-autokratski režim ili demokratiju?” – dodao je ugledni poznavalac prava.4
Da li su ovakve procjene opravdane? Da li je većina demokratija u Centralnoj i Istočnoj Evropi dovoljno zrela da se izbori sa negativnim implikacijama trenutne krize? Da li su sposobne i voljne da odole autoritarnim iskušenjima? Kako procijeniti stanje demokratije više od dvadeset godina nakon pada komunističkih režima?
Zemlje u Istočno-Centralnoj Evropi svakako su u boljoj poziciji u odnosu na većinu postkomunističkih država Zapadnog Balkana i Istočne Evrope. Njihovo člansvo u EU bilo je smatrano garantom ne samo prosperiteta, već i određenih demokratskih standarda. Međutim, EU ima mnogo više moći nad državama koje apliciraju za članstvo nego nad državama članicama – jedan od članaka u ovom izdanju već govori o “postpristupnom huliganizmu” u regionu. Osim toga, trenutno su EU i njena zajednička valuta prije faktor nestabilnosi nego harmonije, i čini se da je odgovor EU na aktuelnu krizu vođen više računovodstvenom nego demokratskom logikom. Istočno-centralna Evropa privela je kraju svoj “povratak u Evropu”, ali je otkrila da je Evropa manje “jedinstvena i slobodna”, manje demokratska i efikasna nego što je to bilo očekivano prije dvije decenije, u ranoj fazi ovog putovanja.
Kriza ne samo da što nameće ozbiljne ekonomske poteškoće, već i razara krhke društvene ugovore i političke saveze. Stvara sumnju, strah, i bijes; podriva stabilnost, sigurnost i predvidivost na čitavom kontinentu. Ako je za stare evropske demokratije veoma teško da se izbore sa štetnim implikacijama aktuelne krize, da li se od novih demokratija može očekivati išta bolje? Uostalom, ekonomski pad u nekim od novih demokratskih sistema bio je mnogo veći nego u bilo kojoj staroj demokratiji. Na primjer, u Letoniji je BDP pao za 25% u periodu nakon ekonomskog kraha iz 2008. godine, ali tamo nije došlo do žestokih društvenih konflikata i političke krize bez presedana kao što je to slučaj sa Grčkom, gdje je pad BDP-a bio mnogo manje dramatičan.5
U kakvom je stanju demokratija u Centralnoj i Istočnoj Evropi dvadeset godina nakon “revolucionarnog” prevrata u regionu? Da li sada svjedočimo zamoru od demokratije ili čak nazadovanju nakon jednog perioda demokratskog napretka? Da li se demokratsko klatno zaljuljalo nazad ka nekoj vrsti autoritarizma? Mogu li mlade demokratije da prežive ozbiljnost trenutne ekonomske krize? Ovaj članak i ovo izdanje pokušaće da se pozabave ovim aktuelnim i važnim pitanjima. Leri Dajmond je nedavno primijetio: “Jedan od glavnih principa empirijske demokratske teorije jeste da bi vremena teška za ekonomiju trebalo da budu teška i za demokratiju, naročito kada je nova i krhka”.6 U ovom članku nastojaćemo da testiramo ovu tvrdnju tako što ćemo ispitati nove i navodno krhke demokratije Centralne i Istočne Evrope.
Prvo ćemo pokušati da ustanovimo repere na osnovu kojih ćemo ocjenjivati pad i progres demokratije. Da li bi u evaluaciji demokratskog učinka Centralne i Istočne Evrope trebalo da primijenimo rigidne normativne standarde? (I ako da, koje?) Ali, ako stare demokratije kao što su Italija ili Grčka ne uspijevaju da dosegnu ove standarde, da li je realno očekivati da Poljska ili Bugarska uspiju u tome? Da li je komparativna studija bolji način za procjenu demokratskog učinka? I da li je bolje upoređivati demokratski učinak u prostoru ili vremenu? Drugim riječima, da li je istorija važna za izgradnju demokratije i ako jeste, kako?
Drugo, analziraćemo evoluciju demokratskog razvoja i proučavanja demokratije u toku poslednjih dvadeset godina, nakon pada komunizma u regionu. Kako su različiti politički i ekonomski izazovi uticali na proces izgradnje demokratije? I kako su ove različite faze izgradnje demokratije uticale na akademski program proučavanja demokratije?
Treće, identifikovaćemo praznine u našem razumijevanju demkratskih razvoja u regionu. Na primjer, politikolozi su posvetili priličnu pažnju proučavanju formalnih institucija u regionu, kao što su partije, parlamenti ili sudovi. Međutim, izgleda da su neformalne institucije i prakse jednako važne u oblikovanju i, u nekim slučajevima, urušavanju demokratije, a o njima malo znamo. Slično se mogu prokomentarisati politika sjećanja i istorijske pravde, ili uloga medija – teme na koje će ovaj uvod (i ovaj rad) biti fokusirani.
Zaključci će biti pokušaj uspostavljanja ravnoteže između nade i očajanja u procjenjivanju demokratske sudbine u regionu. Slika nije uniformna u čitavom regionu i postoje brojni primjeri demokratske rezilijentnosti usred svih zabrinjavajućih ekonomskih i političkih dešavanja. Do sada su birači u novim evropskim demokratijama pokazali više strpljenja, izdržljivosti i fleksiblnosti u suočavanju sa krizom nego oni u starim evropskim demokratskim sistemima. Možda je razlog za ovo to što imaju mnogo iskustva u borbi sa krizama, prije nego li to što njihove demokratske institucije uživaju veći legitimitet. Zapravo, često se tvrdi – i vjerovano je tačno u nekim slučajevima – da su Istočnoevropljani primijenili zapadne demokratske modele na površan način i da nikada nijesu u potpunosti prihvatili odavno ustanovljene prakse Zapada koje sada, čini se, loše funkcionišu. Uzmite u obzir, recimo, povećanu kartelizaciju tradicionalnih političkih partija ili urušenu reprezentativnu funkciju parlamenata u nekim novim demokratijama. Međutim, pošto su Istočnoevropljani manje vezani za tradicionalne demokratske institucije, oni mogu biti u dobroj poziciji da prihvate demokratske inovacije i eksperimente. Drugim riječima, oni se mogu pokazati kao evropski trendseteri – iako odmah moramo dodati da neki od ovih trendova vjerovatno neće biti dobri po demokratiju.
Kako da procijenimo demokratski progres ili pad?
Pojam demokratije je, kao i svi veliki koncepti u društvenim naukama – poput klase, države ili nacije – nejasan i podložan debatovanju. Postoje stotine različitih definicija demokratije koje se koriste danas i među njima je naglašeno mnoštvo faktora koji dopuštaju da neki režim bude klasifikovan kao demokratski ili nedemokratski. Savremeni autori često kvalifikuju pojam demokratije dodavanjem pridjeva kao što su liberalna (ili neliberalna), deliberativna, predstavnička, participativna, delegativna, fasadna, neposredna (ili posredna), izborna, hibridna, zapadna, islamska, i tako dalje.7 Neki od upotrijebljenih pridjeva opterećeni su vrijednosnim sudovima. U slučaju Centralne i Istočne Evrope, pridjevi "nove", "postkomunističke" i "prelazne" podrazumevaju da bi ove demokratije trebalo da se kreću ka modelu "starih" i "utvrđenih" demokratija u Zapadnoj Evropi. Ali, da li "mlada" demokratija automatski postaje "stara" posle određenog broja slobodnih i fer izbora? Ako ne, šta su preduslovi za formiranje jedne utvrđene ili konsolidovane demokratije? Koliko godina reformi je potrebno da bi bivše komunističke zemlje postale "normalne", umjesto da budu samo "postkomunističke"? (Na primjer, danas su španska ili italijanska demokratija rijetko kad označene kao postfašističke.)
Očigledno, nije lako kretati se kroz ovaj lavirint definicija i procijeniti demokratski progres i pad. Međutim, dovođenje definicija i procjena u red važno je jer mnoge odluke vezane za poslovne investicije ili diplomatske pregovore zavise od njih. Javno mnjenje u pojedinim državama je takođe pod uticajem procjena proizvedenih od strane vodećih međunarodnih institucija, stručne javnosti i istraživačkih centara.
Studenti iz Centralne i Istočne Evrope uglavnom primjenjuju normativne standarde u ocenjivanju učinka demokratije u pojedinim zemljama. Zakoni (posebno ustavni zakoni) proučavaju se upredo sa njihovim sprovođenjem. Glavne institucije, njihova struktura, procedure i uspješnost se takođe ispituju. Osnovni demokratski ideali kao što su vladavina prava, sloboda štampe i učešće na izborima prate se i ocjenjuju u redovnim intervalima. Međutim, ne postoji opšta saglasnost o broju ključnih osobina ili dimenzija demokratije koje treba uzeti u obzir. Na primjer, neke procjene ili rejtinzi stavljaju naglasak na osnovne demokratske slobode, a drugi na način kreiranja javnih politika ili nivo učešća javnosti.8 Neki se fokusiraju na demokratske procedure, drugi na sadržaj demokratije, a ostali, opet, na zadovoljstvo demokratijom. Štaviše, normativni standardi su po svojoj prirodi unekoliko proizvoljni u svijetu konkurentnih normi i vrijednosti. Priroda demokratije razvija se tokom vremena. A čak i najnaprednije demokratije ne uspijevaju da ispune neke od normativnih očekivanja. To je razlog zašto su normativni pristupi demokratiji često kombinovani sa komparativnim.
Poređenja mogu biti napravljena u odnosu na vrijeme i prostor. Tri glavna obrasca proistekla su iz tranzicionih procesa koji su se desili u poslednjih dvadeset godina. U Centralnoj Evropi (Višegradska četvorka, tri baltičke zemlje i Slovenija), široko prihvaćen konsenzus je da je tranzicija dovela do konsolidacije demokratije, odnosno, do prihvatanja ustavnog poretka i smjenjive vlasti od strane svih važnih aktera: na izborima u Varšavi ili Pragu mijenjaju se vlade, ne "režimi". To se ne može reći za Beograd ili Kijev. Sposobnost uvođenja postkomunističkih partija u ovaj proces s jedne strane i logika institucionalnih promjena koje se smatraju preduslovom za ulazak u EU s druge bile su među glavnim sastojcima centralnoevropske "uspješne priče". Kakvu god rezervu neko može i treba da ima u poglegu "naučnog" statusa različitih pokušaja da se obezbijedi precizna mjera demokratizacije (oni su suviše precizni da bi bili tačni!), ove procjene mogu bar pomoći u identifikovanju trenda i pružaju referentne tačke za poređenje. Ako je ista grupa zemalja tokom nekih dvadeset godina na vrhu liste država sa najboljim praksama za slobodne i fer izbore, za slobodu štampe i razvoj nevladinih organizacija (po ocjeni nekoliko značajnih institucija, kao što su Freedom House, Bertelsman Index ili EBRD), možemo to uzeti u obzir kada procjenjujemo razvoj u kontekstu vremenskih i regionalnih razlika. Naravno, pažljivo ispitivanje jaza između institucionalnog dizajna i stvarne političke prakse koji se sve više širi dok se udaljavate sa Istoka i Juga, ovdje nikako nije zapostavljeno: pravila igre postaju veoma nestabilna i podliježu nepredvidivoj implementaciji sa neuravnoteženim igralištem kao posljedicom.
Međutim, ovakve generalizacije o zemljama Centralne Evrope treba da budu kvalifikovane, jer smo nedavno bili svjedoci i nazadovanja u nekima od ovih zemalja (u Poljskoj pod dvojcem Kačinjskih, u Mađarskoj pod Viktorom Orbanom, ili u Rumuniji pod Viktorom Pontom).
Drugi jasan obrazac odnosi se na Balkan, gdje su demokratske tranzicije bile odložene ili gurnute u drugi plan zbog nacionalističkih programa za izgradnju nacionalnih država i ratova u kojima se Jugoslavija raspala. Nije vjerovatno da će demokratska tranzicija biti uspješna sve dok teritorijalni okvir ne bude uspostavljen. Potrebno je da institucije postignu konsenzus o državi, a institucijama je potrebno vrijeme. Na Balkanu nije bilo ni jednog ni drugog. Kombinovano nasleđe zaostalosti i komunizma, uz rat, doveli su do uspona autoritarnih ili polu-autoritarnih režima (pod Miloševićem u Srbiji i Tuđmanom u Hrvatskoj). Iako proces izgradnje nacionalnih država nije ni u kom slučaju završen, tokom protekle decenije su nacionalistički programi devedesetih postepeno zamijenjeni onima zakasnjelih demokratskih tranzicija i evropskih integracija. Pitanje koje ostaje je da li su na razlike između Centralne Evrope i Zapadnog Balkana jak uticaj imali istorijsko nasleđe i pomenuti kontrast, ili će u retrospektivi te razlike biti viđene prosto kao zaostajanje?
U slučaj Bugarske i Rumunije uticaji su pomiješani. Geografski locirane na Balkanu, Bugarska i Rumunija su se u protekloj deceniji politički približile obrazcu Centralne Evrope. Mogućnost ulaska u Evropsku Uniju pomogla je demokratskim snagama da reformišu institucije i smanje nivo korupcije. Ipak, formalne demokratske institucije nastavile su da rade u sjenci neformalnih "mreža" i trajnih obrazaca političke kulture.9 Nakon ulaska u EU motivacija za poštovanje demokratskih pravila oslabila je, kao i eksterni monitoring i pritisak Brisela. Rumunska demokratija bila je stavljena na probu pokušajem predsjednika Vlade Ponta da opozove predsjednika i suzbije nezavisnost Ustavnog suda.
Treći obrazac odnosi se na periferiju bivšeg Sovjetskog Saveza, prostor između istočnih granica EU i zapadnih granica Rusije. U ovim zemljama oba susjeda utiču na demokratske promjene. Rusija je u poslednjih nekoliko godina prošla kroz "tranziciju ka autokratiji" (Pjer Hasner)10 ili prema "autoritarnoj vlasti" (Mihael Gorbačov)11 koja, paradoksalno, ide ruku pod ruku sa upornim slabljenjem državnih institucija.12 Demokratizacija u zemljama koje se nalaze između Poljske i Rusije ima očigledne geopolitičke implikacije koje nijesu nepovezane sa posredničkim karakterom hibridnih režima u kojima vlade koje imaju autoritarne karakteristike često koegzistiraju sa značajnim demokratskim institucijama. Prema kategorizaciji Levitskog i Veja, ove zemlje su prije deset godina pripadale "umanjenim oblicima autoritarizma."13 Zar ne bi, nakon "obojenih revolucija" u Ukrajini i Gruziji i uz njihove demokratske promjene i neuspjehe, kategorija "umanjeni oblici demokratije" bila primjerenija?
Evolucija demokratskih preokupacija
Plan za izgradnju demokratije vremenom je evoluirao, i to je očigledno imalo uticaja na proučavanje demokratije. U prvim godinama nakon demokratskog iskoraka političari su se pretežno bavili izgradnjom novog ustavnog poretka. Potom su naučnici raspravljali o optimalnim posljedicama ustava, iako su neki stručnjaci isticali da je proces donošenja ustava važan jednako kao i ono što iz njega proizilazi.14 Na primjer, ako je ustav usvojen konsenzusom i legitimno, onda je vjerovatno da će i odredbe koje se njime nameću biti legitimne. Međutim, donošenje nekih ustava bilo je ishitreno (na primer, u Rumuniji i Litvaniji), i bilo je ostavljeno malo prostora za javne konsultacije i razmatranja. Neki ustavi bili su usvojeni usred velikih političkih sukoba. (Novi bugarski ustav bio je prihvaćen tek pošto je pedeset delegata napustilo ustavotvornu skupštinu. Novi mađarski ustav, iako je usvojen 2011. godine dvotrećinskom većinom u parlamentu, smatra se izvorom dubokih političkih podjela). O vrijednosti održavanja ustavnih referenduma takođe se žestoko raspravlja.
Politika donošenja ustava nikada nije išla glatko i bez sukoba zbog toga što su akteri uvijek imali principe da odbrane, ciljeve da ostvare, i predrasude da izraze. Štaviše, ustavi su redistribuirali vladina ovlašćenja tako da smo dobili pobjednike i poražene i u institucionalnom i u političkom smislu. Nasilni sukob koji je 1993. izbio između ruskog parlamenta i predsjednika imao je snažan i negativan efekat koji je ispoljen demonstracijama u čitavom postkomunističkom regionu.
Politiku na stranu, analitičari pokušavaju da se izbore sa jednim fundamentalnim pitanjem: da li neke ustavne konstrukcije garantuju bolju perspektivu za demokratsku konsolidaciju? Izbor između prezidencijalizma i parlamentarizma u početku je bio u središtu akademske diskusije jer se pokazao fundamentalnim u tranzicionom talasu u Latinskoj Americi.15 Međutim, prezidencijalizam u Centralnoj i Istočnoj Evropi nije proizveo "pobjednik dobija sve" sindrom koji se pokazao tako štetnim u nekim zemljama Latinske Amerike. Iako je trend nalagao uvođenje biranja predsjednika na neposrednim izborima (prvo u Poljskoj, kasnije u Slovačkoj, i najskorije u Češkoj), ustavna ovlašćenja predsjednika nijesu promjenjena kako bi se podudarala sa njegovim ili njenim osnaženim legitimitetom, a samim ti i potencijalnom mogućnošću da ospori preovlađujući parlamentarni sistem. Super-prezidencijalizam ima tendenciju da bude karakteristika postsovjetske Istočne Evrope prije nego li Centralne Evrope. Štaviše, suprotno očekivanjima, prezidencijalizam u Centralnoj Evropi nije proizveo sistem od dva bloka u kom kabinete čine isključivo pripadnici vladajuće partije. Većina predsjednika u regionu nije povezana ni sa jednom političkom strankom, a u nekim zemljama oni su čak po zakonu obavezni da napuste članstvo u stranci prije stupanja na dužnost. To ne znači da predsjednici u Centralnoj i Istočnoj Evropi nijesu imali autokratskih iskušenja, ali je isto tako bilo problema vezanih za sui generis parlamentarizam. Slovačka parlamentarna republika je 1990. pod vlašću premijera Vladimira Mečijara počela da klizi ka polu-diktaturi, a slična situacija ponovila se kada se Viktor Orban vratio na vlast u Mađarskoj 2010. godine. Sukobi između predsjednika i parlamenta su takođe česti. Predsjednik Rumunije Basesku je dva puta suspendovan sa dužnosti od strane svog parlamenta, prvo 2007. i ponovo 2012. godine.
U ranoj fazi tranzicije naučnici su takođe pokušali da utvrde koji je izborni sistem najviše favorizovao razvoj demokratije, ali su njihovi nalazi opet ostali nedorečeni. I "slabi" i "jaki" sistemi proporcionalne zastupljenosti (PZ) bili su upotrijebljeni u Centralnoj i Istočnoj Evropi, ali jasna korelacija između izbora izbornog sistema i opšteg demokratskog progresa nije se pojavila. Jasno je da su, osim izbornog sistema, drugi faktori imali značajan uticaj na demokratski napredak u regionu. PZ i dalje ostaje neizbježna, kao jedini način da se osigura zastupljenost nacionalnih manjina. Zanimljivo je da se o britanskom stilu sistema "First Past the Post" povremeno raspravlja u regionu, ali male su šanse da će ga neko zaista i usvojiti.
Institucionalna debata je vremenom postala prefinjenija i posebno usmjerena na centralnoevropski kontekst.16 Novi ustavi su usvojeni širom regiona, nudeći povelje vladinih i fundamentalnih prava. Čak i ustavi nesavršeni u smislu sadržaja i procedura kojima su usvojeni uspjeli su da suzbiju kontinuiranu institucionalnu borbu za moć i stvore pravne i političke uslove u kojima je demokratija imala priliku da se afirmiše. Današnje debate tiču se pravnih tumačenja određenih institucionalnih ovlašćenja ili prava, a ne osnova demokratskog poretka. Studije o strankama, parlamentima, ili sudovima umnožavaju se i umnogome liče na slične studije sprovedene u davno uspostavljenim demokratijama. Ipak, kao pokazuje članak Petera Bajomija-Lazarija objavljen u ovom tomu, debate o ustavu ponovo se javljaju u naporima da osnovni zakoni budu revidirani. Slučaj Mađarske jasno pokazuje da suzbijanje određenih ustavnih prerogativa više nije praksa koja može proći bez posljedica po region.
Odnos između demokratije i tržišta takođe je bio vruća tema akademskih debata u ranim 1990-im. To je bilo zato što je izgradnja demokratije išla ruku pod ruku sa stvaranjem kapitalističkog sistema iz pepela komunističke komandne ekonomije. Ovo poslednje dovelo je do nekih bolnih ekonomskih prilagođavanja i teške krize u prvim godinama tranzicije. Nagli pad proizvodnje doveo je do momentalnog talasa nezaposlenosti koja je, izuzev u Češkoj, sa gotovo nultog nivoa u 1990. godini porasla do dvocifrenog za manje od tri godine. Programi ekonomske stabilizacije doveli su i do naglog pada životnog standarda. Plate su pale za oko 26 procenata u Mađarskoj, 17-22 procenta u Poljskoj, Rumuniji, Sloveniji i Slovačkoj, i 45-65 procenata u baltičkim zemljama i Bugarskoj. Uslijedili su dramatičan rast siromaštva i do tada neviđeno povećanje socijalnih nejednakosti. Stoga ne iznenađuje što su naučnici raspravljali o tome da li bi tako bolna ekonomska prilagođavanja mogla da naškode izgradnji demokratije. Ponovo su se prisjetili latinoameričkog iskustva, gde su ekonomske reforme stavile demokratiju pod ogroman pritisak. Kako kaže Adam Przevorski, Za trenutak zaboravite geografiju i stavite Poljsku na mjesto Argentine, Mađarsku na mjesto Urugvaja. Vidjećete države koje su slabe kao organizacije, političke stranke i druga udruženja koja su neuspješna u predstavljanju i mobilisanju, ekonomije koje su monopolističke, previše zaštićene i regulisane, poljoprivrede koje ne mogu da nahrane svoj narod; prevelike javne birokratije; socijalne usluge koje su fragmentarne i rudimentarne. I zar nećete zaključiti da ovakvi uslovi stvaraju vlade podložne pritiscima velikih firmi, populističke pokrete sumnjive posvećenosti demokratskim institucijama, oružane snage koje prijeteći stoje po strani, crkvene hijerarhije rastrzane između autoritarnosti i socijalne pravde, nacionalistička osećanja sklona ksenofobiji?17
I pored svih ekonomskih nedaća, demokratije Srednje i Istočne Evrope nijesu podlegle populističkoj agitaciji. Ni rasprostranjena javna pobuna u latino stilu nije se desila ni u jednoj od ovih zemalja.18 Dešavali su se samo sporadični štrajkovi i uobičajeni izborni pritisci na sukcesivne vladine koalicije.
Prihvatljivo objašnjenje za opstajanje socijalnog mira u vrijeme ekonomskih teškoća još nije ponuđeno.19 Istina, sukcesivne vlade i industrijski akteri su u nekim zemljama regiona naporno radili na održavanju socijalnog mira vještim institucionalnim inžinjeringom u formi tripartizma.20 Spoljni akteri su takođe odigrali ulogu. Programi ekonomske stabilizacije i tržišne reforme, ma kako bolni, bili su zahtijevani od strane zapadnih finansijskih institucija kao preduslov za bilo kakvu finansijsku ili tehničku pomoć. Međutim, ostaje prilično zagonetno to kako se socijalni mir održao uprkos lošim izgledima i akademskim predviđanjima o regionu, čak i u zemljama koje su bile teško pogođene krizom kakva je, na primjer, Letonija.21 Nije bilo značajnije reakcije protiv globalizacije, kapitalizma, ili Evropske Unije. Ova zagonetka je naročito relevantna danas, jer se nekoliko ekonomija u regionu sada suočava sa još jednim periodom ekonomskih teškoća, ali ovog puta sa znatno manjom inostranom pomoći i bez opšte prihvaćenog plana reformi koji bi ove zemlje mogle da prate.
Iako ne postoji jedno sveobuhvatno objašnjenje, možemo predložiti kombinaciju faktora koji su osigurali relativan socijalni mir koji je vladao od velike transformacije 1990-ih pa sve do sadašnje krize. Prvi je to da je, sve do nedavno, broj dobitnika bio veći od broja gubitnika centralnoevropske tranzicije. Drugi se tiče slabosti društvenih aktera: sindikati se možda tek sada oporavljaju od široko rasprostranjenog nepovjerenja, naslijeđenog iz perioda komunizma kada su imali ulogu produžene ruke vlasti. Treće, postojalo je nešto što sociolozi nijesu predvidjeli: izuzetna fleksibilnost i sposobnost prilagođavanja društava Centralne Evrope, gdje su vještine i mreže naslijeđene iz perioda prije 1989 – a da ne pominjemo stare porodične veze sa selom – odigrale svoju ulogu. Konačno, mogućnost za nekoliko miliona ljudi da odu u Zapadnu Evropu, da tamo rade i šalju novac kući bila je sigurnosni ventil. Pitanje je, koliko održivi će biti ovi faktori ako ova kriza bude produžena?
Međunarodni i transnacionalni faktori koji utiču na demokratiju su povezani i sa ekonomijom (integracija regiona sa evropskim tržištem) i sa politikom i institucionalnom arhitekturom Evrope u periodu nakon 1989. godine. Mir i bezbjednost smatrani su preduslovom za uspješnu demokratsku konsolidaciju. U tom kontekstu, uloga mirotvorca koju su imale Sjedinjene Američke Države i njihov ključni institucionalni oslonac, Sjeverno-atlantski savez (NATO), smatrani su najvažnijim od strane političara i naučnika, naročito u prvim godinama demokratske transformacije.22 Vremenom je, međutim, EU postala centralna preokupacija. Kako se geo-politički centar gravitacije kontinenta pomjerao ka Istoku, institucionalni centar gravitacije preselio se na Zapad. Širenje NATO-a i EU na istok postalo je odgovor na ovu novu situaciju. Za obje institucije demokratija je bila prvi uslov za prijem i obje su u literaturi bile opisane kao pružaoci komplementarne inostrane podrške za nove demokratije. Paradoksalno, u Istočno-centralnoj Evropi u početku je NATO bio prvenstveno povezan sa demokratskim vrijednostima, a EU je prije svega dovođena u vezu sa tržištima i zakonskim normama. U stvarnosti, NATO doprinos demokratizaciji bio je značajan za instituciju vojske i njenu jasnu podređenost izabranoj vlasti, ali Evropska Unija je bila ta koja je razvila širu i dublju "moć transformacije" tokom duge pretpristupne decenije i postala glavna spoljna sila demokratizacije za ovaj region. Međutim, postoje dva važna nedostatka: moć EU i uslovi koje ona postavlja imaju najbolje rezulatate prije nego što se zemlje pridruže Uniji, dok, naravno, imaju mnogo manji uticaj na zemlje bez izgleda za pridruženje. Otuda, dakle, nedavne debate o svrsi i obimu evropskih politika prema susjednim državama.23
Danas u fokusu političkih i akademskih rasprava više nijesu ni demokratska tranzicija ni konsolidacija, već kvalitet demokratije.24 Demokratija se više ne smatra ugroženom kolapsom komunističkog ekonomskog sistema, već padom kapitalističkog.25 Ni Evropa se više ne smatra lijekom za demokratske probleme u regionu. U stvari, otvoreno se debatuje o tome da li članstvo u EU osnažuje ili sputava demokratiju.26 Ove debate su u ravni sa sličnima u Zapadnoj Evropi, što ukazuje ne samo na demokratsku zrelost već i na akademsku konvergenciju na prostoru koji je nekada bio podijeljen na Istok i Zapad. Ipak, stare navike teško umiru u univerzitetskim krugovima. Vodeći časopis o evropskoj komparativnoj politici još se zove Zapadnoevropska politika, iako redovno uključuje članke o "novim" evropskim demokratijama. Takođe, samo nekoliko naučnika sa univerziteta iz Centralne i Istočne Evrope uspijevaju da objave članke o svom regionu u vodećim međunarodnim časopisima. Obično, od njih se traži da samo sprovedu istraživačke projekte zamišljene i finansirane na Zapadu, sa studijama slučaja iz svojih zemalja.
Prazna mjesta u demokratiji
Uprkos svom napretku u proučavanju demokratije, sve je očiglednije da stečeno znanje nije dovoljno za shvatanje brzog razvoja političkih kretanja u Centralnoj i Istočnoj Evropi. U poslednjih nekoliko godina naučnici su imali naročitih problema da uvjerljivo objasne tri problema koji su u centru političke debate u cijelom regionu: (1) uloga neformalne politike u podrivanju formalnih zakona i institucija, (2) značaj masovnih medija u oblikovanju prirode demokratije i (3) kontinuirana važnost politike sjećanja i istorijske pravde.
Uloga neformalne politike u odlučivanju o sudbini demokratije postala je najočiglednija u Poljskoj, sa usponom braće Kačinjski na vlast. Obećanje da će pronaći i eliminisati tajne mreže "antidemokratskih" i "antipatriotskih" snaga donijelo im je pobjedu i na predsjedničkim i na parlamentarnim izborima. Iako Kačinjski nikada nijesu ispunili svoje obećanje, uspjeli su da skrenu demokratski program Poljske sa reformi formalnih institucija na proganjanje neformalnih mreža: "układ", kako kažu na poljskom. Poljski slučaj izgleda ekstremno, ali neformalne mreže su u centru političkog diskursa u svim zemljama Centralne i Istočne Evrope, mada u različitim oblicima i intenzitetima. U nekim zemljama, naročito baltičkim, ruske mreže su uglavnom glavni "osumnjičeni". Smatra se da jevrejske, mađarske, njemačke, poljske, ukrajinske i turske manjine takođe formiraju tajne mreže u različitim zemljama. Osim teorija zavere i "paranoičnog stila" u politici, uloga mreža, bilo "postkomunističkih" (naročito komunističkih tajnih službi) ili "neoliberalnih" (pogotovo novih oligarha), postala je u većini zemalja važan sastojak percepcije koju javnost ima o odnosima između političkih i ekonomskih elita. Ovaj politički diskurs uglavnom odražava mješavinu ksenofobije, populizma i fanatičke opsjednutosti teorijama zavjere. Predsjednik Vlade Kačinjski i njegov ministar pravde Ziobro progonili su navodne mreže putem masovnih medija oslanjajući se na prilično nekonzistentne dokaze koji ne bi bili valjani na sudu.
Ipak, problem je složeniji. Birači bi ignorisali populističke kampanje protiv mističnih mreža da nije bilo brojnih anegdotskih dokaza da neformalni, prije nego li formalni dogovori imaju dominantan uticaj u regionu. Istina, nijesu sve neformalne strukture i prakse štetne za demokratiju. Formalne demokratske institucije rade dobro, ali različito u različitim političkim kulturama zbog neformalnih kodova i navika. Osim toga, izgradnja neformalnih saveza i koalicija je ono čime se hrani demokratska politika. Lobiranje od strane nevladinih organizacija ili interesnih grupa takođe teži da bude neformalno. Drugim riječima, termin "neformalan" nije sinonim za pojmove "nezakonit" ili "nedemokratski". Međutim, neformalne prakse i strukture posebno su moćne u novim demokratijama Centralne i Istočne Evrope, zbog relativne slabosti formalnih praksi. Neformalne prakse i mreže dobijaju na značaju kada je država slaba, političke institucije nerazvijene, a zakon pun rupa i protivrječnosti. Kao rezultat toga, akteri bez demokratskog legitimiteta obezbjeđuju nepravedne, neravnomjerne, ili čak nezakonite prednosti u korist partikularnih interesa. Vladavina prava zamijenjena je vladavinom neformalnih ad hoc aranžmana organizovanih od strane ljudi koji ne snose odgovornost za funkcionisanje u režimu prljavog zajedništva.27 Treba imati u vidu i to da je do pada komunizma došlo na haotičan i nejasan način, koji je proizveo neočekivane pobjednike i gubitnike, u pogledu kako bogatstva tako i pristupa političkom odlučivanju.
Država u Centralnoj i Istočnoj Evropi oslobodila se stiska jedne jedine partije, ali nije postala snažan, nezavistan akter u stanju da reguliše pravila političke i ekonomske igre. Umesto toga, postala je talac raznih grupa i interesa koji pokušavanju da dominiraju njenim institucijama i iskoriste njene resurse.28 Ove grupe nijesu formalno organizovane, ali funkcionišu prema kulturnim prije nego li prema administrativnim kodovima. Pristup njima je ograničen i uslovljen društvenim ili porodičnim vezama a ne pripadnošću zvaničnim institucijama. Praktično ne postoji javna kontrola njihovog rada. Administracija i pravo u Centralnoj i istočnoj Evropi često su oblikovani instrumentalnim potrebama ovih neformalnih političkih i ekonomskih agenata, a ne a priori ciljevima politike koja želi da zadovolji javne potrebe. Način na koji se sprovode zakoni favorizuje partijske političke interese, a politika favorizuje korišćenje resursa u privatne svrhe. Korupcija možda nije norma, ali se dešava i toleriše. Vladavina prava ozbiljno je potkopana kada neformalna pravila i navike postanu važniji od formalnih zakona. Država postaje slaba, nepravedna i nestabilna kada partijski interesi postanu važniji od opšteg dobra. To me dovodi do kartelizacije političkih stranaka, još jednog velikog izazova za demokratiju stvorenog od strane neformalne politike.
Izgleda da su političke partije glavni paraziti u državnim strukturama. Ove stranke često više liče na neformalne klike nego na zvanične institucionalne strukture kakve su uobičajene na zapadnom dijelu kontinenta. Stranke u Centralnoj i Istočnoj Evropi imaju malo članova i trpe zbog slabih lokalnih struktura. Nemaju koherentne sveobuhvatne političke programe, i postoji veliki broj novih stranaka koje se bave samo jednim problemom i nemaju jasnu ideologiju. Da bi konfuzija bila još veća, desnica u Mađarskoj i Poljskoj (Pis Kačinjskog i Orbanov Fidesz) ima tendenciju da bude ekonomska ljevica (etatisti), dok je postkomunistička ljevica (u savezu sa liberalima) ekonomski desno orjentisana (zalaže se za slobodno tržište). Takođe se može identifikovati formiranje (ili ponovno formiranje) starih kulturoloških i geografskih podjela. Postoje dvije Poljske kao što postoje i dvije Mađarske. Kratak pogled na izbornu mapu Poljske otkriva jasan geografski i kulturni jaz između nacionalnog konzervativnog biračkog tijela PiS-a u istočnom dijelu zemlje koji je bio dio Rusije, i urbanijeg, obrazovanijeg, i proevropskog biračkog tijela liberalne Građanske platforme. Slična podjela se može identifikovati u Mađarskoj: konzervativni nacionalisti iz Orbanovog Fidesz-a nasuprot liberalne / socijalističke opozicije oživljavaju već viđene podjele iz predratnog perioda, ili čak one između "populista" i "urbanista" sa kraja devetnaestog vijeka.
Političkim partijama u Centralnoj i istočnoj Evropi nedostaju lojalni i stabilni birači. Takođe im fali čvrsta i nezavisna finansijska osnova. Njihova ključna prednost proizilazi iz sposobnosti da izvuku značajna sredstva iz državnog budžeta i da na funkcije u državnim institucijama postave svoje ljude.29 To se manifestuje relativno visokim nivoom državnih subvencija za stranke, visokim stepenom političkin namještenika u državnoj službi, upečatljivom pristrasnošću državnih odluka u pogledu pojedinačnih zakona i ekonomskih ugovora, i partijskim klijentelizmom unutar polu-državnih organa vlasti. Minimalno regulisanje "traganja za rentom", tajno i neformalno državno finansiranje, kao i povećanje obima javne uprave ključni su instrumenti koji pomažu partijama da imaju koristi od države. Gore opisani mehanizam je u velikoj mjeri ograničen na neformalnu sferu, dok se formalni zakoni i institucije rutinski zaobilaze.
Naravno, kartelizacija stranaka takođe je identifikovana u mnogim demokratijama Zapada, gdje su složene strukturne društvene promjene odlikovane slabljenjem stabilnih kolektivnih političkih identiteta i sekularnim procesom individualizacije dovele do toga da stranke izgube poziciju kanala za agregaciju interesa i pokretača društvene integracije.30 Zbog ovog su mnoge zapadne stranke postale jednostavno "Stranke u kancelariji", zavisne više od države nego od građana. Slične društvene promjene se dešavaju u postkomunističkoj Evropi, ali praćene procesom brzih političkih i ekonomskih promjena koje su značajno oslabile državne strukture i njihovu sposobnost da drže partije pod kontrolom. Iako je svaka zemlja Centralne i Istočne Evrope prošla kroz drugačiji obrazac partijskog patronata i "traganja za rentom", ukupna slika je slična u cijelom regionu.
Tokom godina, istraživači koji proučavaju Srednju i Istočnu Evropu došli su do sveobuhvatnog seta podataka o formalnim zakonima i institucijama, ali je njihovo znanje o neformalnim pravilima, aranžmanima i mrežama u najboljem slučaju rudimentarno. Ovo je djelimično povezano sa istraživačkim metodama koje se koriste u proučavanju demokratije. Učešće uz posmatranje, prije nego li analiza formalnih zakona i dokumenata, potrebno je da bismo dobili neke dokaze o neformalnoj politici. Drugim riječima, vjerovatno je bolje da kulturni antropolozi, umjesto politikologa, proučavaju ove društvene mreže.31
Neformalna politika povezana je sa drugim faktorom koji je slabo shvaćen u novim demokratijama: sa medijima. Mediji su dokazali da su među najuticajnijim političkim snagama, ali ipak nijesu ni sasvim transparentni ni odgovorni. U zemljama kao što je Bugarska još nije jasno ko je vlasnik pojedinih medija. U zemljama kao što je Rumunija mediji su bili uključeni u slučajeve korupcije. U Poljskoj, takozvani Rivingejt skandal (u koji su bili umiješani urednik važnog dnevnog lista i premijer) otkrio je neformalne kanale pregovora između medija i političke elite, što je podstaklo kampanju braće Kačinjski protiv "sistema" (“układ”).32 U Slovačkoj je takozvani Gorila skandal takođe razotkrio široko polje neformalnih, ako ne i klijentelističkih odnosa između političara, novinara i vasnika medija.33
U poslednjih dvadeset godina demokratije u Centralnom i Istočnom regionu došlo je do brojnih medijskih "ratova". Mediji su u ovim ratovima bili ili žrtve ili predatori – ili i jedno i drugo. Postoji mnoštvo dokaza koji pokazuju da su političke i biznis elite pokušale da uspostave kontrolu nad medijima. Međutim, mediji nijesu bili samo bespomoćne žrtve ovih ratova, već aktivni i moćni učesnici koji su, na način štetan po demokratiju, tražili materijalni dobitak i politički uticaj. Umesto da djeluju kao nezavisni kontrolori i pružaoci nepristrasnih informacija, često su stali na stranu svog biznisa ili političkih pokrovitelja upuštajući se u propagandu, šireći dezinformacije, ili čak klevete. Nemoć civilnog društva u čitavom regionu učinila je medije relativno slobodnim od javnog nadzora. Slabost državnih struktura pružila je javnim medijima priliku da izvuku materijalna sredstva iz državnog budžeta, dok su privatni mediji imali koristi od neadekvatno regulisanih tržišta. Novinari kao takvi nijesu bili voljni ili sposobni da izgrade jak profesionalni identitet koji bi unaprijedio njihovu nezavisnost. Obično bi stali u odbranu svojih korporativnih interesa, sa malo obzira prema novinarskim vrijednostima i profesionalizmu. Na primjer, čini se da etički kodeksi – kada postoje – nijesu sasvim jasni niti jednoglasno prihvaćeni od strane profesionalnih novinarskih tijela. Izgleda da je preklapanje novinarstva i drugih profesionalnih aktivnosti, kao što su odnosi sa javnošću, široko rasprostranjeno i često. Načini zapošljavanja ne čine se propisno definisanim i stabilnim, i često zavise od porodičnih i prijateljskih veza. Ni profesionalna edukacija ne ogleda se u procesu zapošljavanja na bilo koji značajan način.
Uloga koju imaju vlasnici medija je još kontroverznija. Vlasnička koncentracija u regionu je izražena i nastavlja da raste. Lokalni medijski tajkuni kao što su Irena Krasteva i Krasimir Gregov (Bugarska), Jaromir Soukup (Češka), Hans Luik (Estonija), Andrejs Ekis (Letonija), Zdenek Bakala (Češka), Ivan Kmotrik (Slovačka), ili Zigmunt Solorz (Poljska) dobijaju na značaju u različitim poslovnim sektorima. Neki od njih se aktivno bave politikom. Na primjer, litvanski medijski tajkun Bronislovas Lubis je, pored toga što je najbogatiji čovek u svojoj zemlji, nekada bio premijer. Rumunski medijski tajkuni Dinu Patričju i Dan Vojkulesku nekada su bili članovi parlamenta. Mađarski tajkun Gabor Sileš je važan sponzor vladajuće partije Fidesz. Oni tajkuni koji se ne bave politikom direktno skloni su tome da medije tretiraju kao sredstva za generisanje profita u drugim oblastima svog poslovanja, što dovodi do posljedica štetnih po nezavisnost ovih medija.
Postojeći (nepotpuni) dokazi ne ukazuju na koherentnu "četvrtu političku silu" koja bi mogla biti regulisana posebnim zakonima o medijima. Umesto toga, dokazi upućuju na simbiotski, ali neformalan ako ne i sakriven skup odnosa između medija, politike, i poslovnih krugova. Postoji kontinuirano, difuzno preklapanje različitih funkcija i interesa između medija, poslovnih i političkih krugova. Biznismenima i političarima mediji su potrebni da bi mogli da prodaju svoje "proizvode" javnosti, a medijskim profesionalcima je za uzvrat potrebna finansijska i politička podrška. Zbog toga što političke partije u Centralnoj i Istočnoj Evropi nemaju čvrstu društvenu i ideološku osnovu posebno su zavisne od medija, pa otuda njihovi pokušaji da medije kolonizuju.34 Pripadnicima biznis elite mediji su potrebni ne samo da bi pridobili kupce za svoje usluge ili proizvode, već i da bi uticali na političare zadužene za izradu zakona i propisa. Neki stručnjaci za medije govore o poslovnom i političkom "paralelizmu" da bi opisali ovakav razvoj događaja35. Drugi govore o nastanku "mediokratije": "Prikrivene vještine medijskog menadžmenta i veoma izmanipulisani, agresivno senzacionalistički ciklusi publiciteta u politici koji se brzo mijenjaju".36 Obje grupe naučnika ukazuju na postojanje značajne neformalne mreže političara, lobista, poznatih ličnosti, vlasnika medija i novinara koji determinišu funkcionisanje moderne demokratije. Ove mreže rade na različite načine u različitim društveno-političkim okolnostima, ali nikada nijesu transparentne, institucionalizovane, ili podložne odgovornosti. Lojalnost je u ovim mrežama bazirana na zajedničkim interesima, istoriji i društvenim vezama prije nego li na zajedničkim etičkim, profesionalnim ili političkim vrijednostima. Oni rade tako što razmjenjuju usluge, ograničavaju konkurenciju i promovišu partijske regulatorne standarde. Mediokratija je dobila na značaju u eri dominacije Interneta u oblasti masovnih komunikacija. Danas se ključni politički diskurs odvija u veoma razgranatom medijskom okruženju, a ne u parlamentu; praćenje političara od strane medija je rasprostranjeno i permanentno, a bazične karakteristike medija kao što su spinovanje, spektakl i zabava oblikuju načine javnog učešća i promišljanja. Mediokratija je slabo shvaćena od strane studenata demokratije, naročito u centralnoevropskom i istočnoevropskom kontekstu.
Ukratko, tokom 1990ih je privatizacija medija, pa čak i njihova povezanost sa pojavom tajkuna bila viđena kao neophodan dio procesa pluralizacije medijskog prostora. Tokom poslednje decenije, ovo drugo se često činilo upletenim u hvatanje države u jake mreže političkog establišmenta i u predvođenje komercijalne transformacije medija. U tom kontekstu, sudbina javnih medijskih servisa i njihova nezavisnost od uticaja vlade postale su izuzetno važne za očuvanje pluralizma u javnom prostoru. Mediokratija u Istočno-centralnoj Evropi ima zaista specifične karakteristike, ali ovo je očigledno transevropski problem sa implikacijama značajnim za kvalitet demokratije.
Politika sjećanja
Još jedan kompleksan, kontroverzan, i nedovoljno shvaćen faktor oblikovanja demokratije u regionu je politika sjećanja i istorijska pravda. Svaki novi politički poredak je nakon diktature suočen sa teškim dilemama u vezi nasleđa starog režima, što je razlog za upoređivanje iskustava Centralne i Istočne Evrope sa drugim djelovima svijeta, van postkomunističkog prostora. Poređenja uključuju dvije glavne linije istrage: prvu čine centri tranzicione pravde, suočavanja sa zločinima i prekršajima starog režima, izvođenje (ili neizvođenje) počinilaca pred lice pravde, demontiranje represivnog aparatusa, smjenjivanje saradnika režima sa javnih funkcija (lustracija). Druga se tiče napetosti između istorije i sjećanja u pokušaju da se objasni šta se desilo i formuliše nova istorijska naracija pogodna za demokratsku sadašnjost. Obje su doprinijele nastanku pod-oblasti u studijama demokratizacije, sa brojnim knjigama i člancima posvećenim ovim temama. Ipak, čak i uz pomoć ove impresivne zbirke literature, mi još nijesmo sigurni kako su tačno komunistička nasljeđa i načini suočavanja sa tim nasleđima oblikovali demokratske politike u regionu.
Politička, ustavna, i etička pitanja u vezi sa tranzicionom pravdom između osvete i povlačenja "debele linije" (Mazoviecki) dobila su veliki broj različitih odgovora i najbolje im je pristupiti sa komparativnom perspektivom. Situacija je mogla biti – i isprva je i bila – upoređena sa neposrednom posleratnom.37 Kratak zaključak je bio da razmjera odmazde (suđenja i čistki) protiv glavnih aktera i njihovih “voljnih saučesnika” nije uporediva. Autori u Istočnoj Evropi su povremeno isticali kontrast između temeljnosti denacifikacije i površnosti dekomunizacije. Međutim, rijetko su se žalili na dužinu procesa: "Identifikacija i kažnjavanje aktivnih nacista na njemačkom govornom području Evrope efektivno je okončano do 1948. i do ranih pedesetih godina to je bilo zaboravljeno pitanje”38. Dvadeset godina nakon pada komunizma, "lustracija" je i dalje na snazi, a bivši komunistički funkcioneri odgovorni za represiju su povremeno – mada ne naročito uspješno – izvođeni pred sudove.
Druga paralela se tiče tranzicione pravde u drugim djelovima svijeta.39 Post-frankovska Španija je od strane "tranzitologa" najčešće bila predstavljana kao model uspješne demokratske tranzicije zasnovane na konsenzusu elita. Poređenje sa Mađarskom i Poljskom bilo je očigledan primjer. Južnoafrička Komisija za istinu i pomirenje bila je još jedna tačka poređenja, obično povezana sa nastojanjem da se izbjegne destabilizacija demokratske tranzicije. Nasuprot tome, poređenja sa tranzicijama u Latinskoj Americi pokazuju da nekažnjavanje vojske koja je počinila nasilne zločine posle udara na demokratski izabrane vlade može da predstavlja i pripremu terena za recidiv.
Treće poređenje među zemljama postkomunističke Evrope izgleda da je bilo najrelevantnije za ocjenu demokratskih promjena u poslednje dvije decenije. Dok se većina zemalja odmah opredijelila za rehabilitaciju žrtava i restituciju oduzete imovine, jasne razlike pojavljuju se po pitanju lustracije.40 Dok su Istočni Njemci i Česi odmah usvojili lustraciju i druge načine "dekomunizacije" (tj. "političke i pravne strategije, čiji je cilj iskorijenjivanje nasljeđa komunizma u društvenom i političkom sistemu"41), Mađarska i Poljska izbjegavale su ovo pitanje tokom večeg dijela prve decenije nakon 1989. godine. Kako objasniti ove razlike? U svojoj studiji o "Trećem talasu" demokratizacije, Semjuel Hantington ponudio je sledeću hipotezu: Na ono što se stvarno desilo u praksi malo su uticali moralni i pravni obziri. Sve je bilo oblikovano gotovo isključivo političkim razlozima, prirodom procesa demokratizacije i raspodjelom političke moći za vrijeme tranzicije i nakon nje. ...Pravda je bila u funkciji političke moći. Zvaničnici jakih autoritarnih režima koji su se dobrovoljno sklonili nijesu krivično gonjeni; zvaničnici slabih autoritarnih režima koji su se urušili kažnjeni su, ako su blagovremeno procesuirani od strane novog demokratskog režima.42
Drugi dio ovog tvrđenja je diskutabilan, ali se prvi uklapa u slučajeve Poljske i Mađarske, makar u ranim fazama procesa. Pregovori o tranziciji koje su u to vrijeme vodile umjerene elite u Poljskoj i Mađarskoj na takozvanim okruglim stolovima jasno su spriječili odmazdu protiv onih koji su bili uključeni u proces. Nasuprot tome, nagli i radikalan prekid u Istočnoj Nemačkoj i Čehoslovačkoj nije obezbijedio "imunitet" za predstavnike starog režima koji su se povlačili.
Drugo objašnjenje se odnosi na prirodu starog režima ("stepen pakosti", da upotrijebimo nenaučni koncept) i njegove opozicije. Nasleđa prethodnog režima sa kojima se tranzicija suočila zasigurno su u Poljskoj i Mađarskoj bila drugačija nego u Istočnoj Nemačkoj i Čehoslovačkoj, a da ne pominjemo Rumuniju i Bugarsku. Neko bi čak mogao sugerisati da je "dekomunizacija" (uglavnom retorička i pravna) bila obrnuto proporcionalna stepenu otpora komunizmu.
Konačno, takmičenje među elitama u novim demokratijama je bilo to što je možda dalo glavno objašnjenje za tajming i obim lustracije i, uopšte, isticanje "dekomunizacije".43 Prema Aleksandru Smolaru, ovo takmičenje je podijelilo političku sferu na, otprilike, tri grupe: radikale, liberale i oldtajmere.44 Iako zasnovana na slučaju Poljske, očigledno je da ova podjela ima šire implikacije. Radikali su dovodili u pitanje legitimnost dogovarane tranzicije i zahtijevali pravdu / odmazdu kao uslov za demokratsku transformaciju. Liberali su se pozivali na ustavnost i vladavinu prava, upozoravajući da će kazna biti shvaćena kao retroaktivna pravda. Obračun sa prošlošću bi takođe skrenuo pažnju sa gorućih pitanja agende usmjerene na sadašnjost i budućnost. Bivši komunisti, oldtajmeri, očigledno su preferirali banalizovanje i vjerovali da će vreme donijeti zaborav. Dokazano je da su u tome pogriješili. Nakon pristupanja EU, jak populistički talas u Istočno-centralnoj Evropi45 pojavio se zahtijevajući osvetu u drugoj deceniji upravo u onim zemljama koje su tokom prve decenije pokušavale da izbjegnu ovaj problem. I braća Kačinjski u Poljskoj (2005-2007) i Orban je u Mađarskoj dovodili su u pitanje "korumpirane pogodbe" iz 1989. godine i zastupali zakasnjelu dekomunizaciju kao dio svog dvostrukog izazova (borba protiv korupcije je bila drugi) postavljenog pred liberalne elite koje su bile na vlasti nakon 1989. Drugim riječima, izbegavanje retribucije zbog zabrinutosti za konstitucionalizam i inkluzivnost novih demokratskih sistema ne znači da se to pitanje kasnije neće vratiti uz osvetu, kao dio neliberalnog izazova za konsolidovane demokratije.
Ovdje studije dekomunizacije i lustracije konvergiraju ka od strane države sponzorisanim pokušajima formulisanja alternativnih narativa, ne samo o 1989. godini već o komunističkom periodu u cjelini. Instituti nacionalnog sjećanja, koji su tokom poslednje decenije osnovani u nekoliko zemalja regiona kao institucije koje čuvaju i objavljuju arhive komunističke tajne policije i koje imaju cilj da formulišu revidirani istorijski diskurs, naglašavaju ovu dvostruku zabrinutost.46 Potraga za upotrebljivom prošlošću i ponovno pisanje istorije postali su dio izgradnje demokratskog legitimiteta novih režima i redefinisanja nacionalnog identiteta. Da li je komunizam bio samo nametnut odozgo i spolja nedužnim narodima Istočno-centralne Evrope, ili su postojali autohtoni faktori koji bi objasnili prilagodjenost društava ovom režimu tokom četiri decenije? Da li je neslaganje bilo vrh ledenog brijega društvenog nezadovoljstva (poljski model) ili intelektualni geto? Nova generacija naučnika nedavno je pokazala kulturni i politički značaj ovog fenomena, ali su isto tako preispitali neke od herojskih narativa koji su preovladavali neposredno nakon 1989.47 Da li suočavanje sa komunističkom prošlošću izostavlja kritički osvrt na (ne uvijek demokratsku) predkomunističku prošlost? Nove generacije istoričara iz Istočno-centralne Evrope suočavaju se sa ovim teškim pitanjima u dosta povoljnim uslovima koje nude "privilegije kasnog rođenja" i odgovarajuća distanca od zamki politike sjećanja koje su ranije prečesto odnosile pobjedu.
Zaključci: Demokratska tranzicija, konsolidacija, regresija
Demokratija u Centralnoj i Istočnoj Evropi suočava se sa brojnim izazovima. Da li je dovoljno zrela da preživi trenutnu ekonomsku krizu i moguću dezintegraciju Evrope? Odgovor u velikoj mjeri zavisi od našeg tumačenja demokratske transformacije u poslednje dvije decenije. Naučnici su identifikovali niz važnih faktora koji oblikuju postkomunističke trajektorije, kao što su početni uslovi, institucionalni izbori, tajming i redosljed reformi, proces učenja i kvalitet politika, snaga državnog aparata, etnički sastav, geografska udaljenost od Zapada, kao i eksterna podrška.48 Svi oni su odbacili optimistični determinizam, prema kom bi kolaps komunizma i pobjeda zapadnog liberalizma brzu konvergenciju između istoka i zapada Evrope učinili najprirodnijim razvojem događaja. Međutim, oni nijesu uspjeli da uspostave prihvatljiv set uzročnih veza između ovih faktora. Štaviše, doprinos pojedinih faktora uspjesima i neuspjesima takođe je nejasan i žustro osporavan. Drugim riječima, politički inženjering domaćih aktera bio je važan, ali je isto tako važno bilo kulturno i istorijsko nasleđe, kao i spoljni pritisci, podjednako i transnacionalni i međunarodni. Teorije koje su nalazile uporište u jednom faktoru očigledno nijesu uspjele da objasne uspjehe i neuspjehe u regionu, pa se moramo boriti sa složenim i često konfliktnim dokazima koji objašnjavaju obim i putanje ovdašnjih reformi. Danas je sve očiglednije da različite zemlje u regionu različito reaguju na krizu, dijelom zbog njihovih različitih strukturnih karakteristika, a dijelom zbog različitih političkih izbora njihovih vlada. Poređenje Mađarske i Poljske je ovdje poučno. Poljska nije bila lider u liberalizaciji ekonomije tokom protekle decenije. Ipak, sada radi ruku pod ruku sa EU i Međunarodnim monetarnim fondom kako bi držala budžet pod kontrolom i održala privredni rast. Diskurs nacionalnog ekonomskog suvereniteta nije naročito izražen u okviru trenutne vladajuće koalicije. Mađarska je tokom godina temeljno liberalizovala svoju privredu, ali nakon krize iz 2008. čini se da je taj potez imao i dobre i loše posljedice – otuda rezervisan stav Vlade Fidesza prema eksternim finansijskim institucijama, kombinovan sa naporima koji za cilj imaju ograničavanje nezavisnosti mađarske Centralne banke. Prema zvaničnoj retorici, Mađarska treba da vodi ekonomsku politiku u skladu sa odlukama svoje demokratski izabrane vlade, a ne prema diktatu rejting agencija i banaka.
Prosvjetljujuća poređenja mogu biti napravljena među različitim zemljama u regionu, ali i između "novih" i "starih" demokratija u Evropi. Da li je demokratija u Centralnoj i Istočnoj Evropi pripremljena za borbu sa krizom bolje ili lošije od one u Zapadnoj Evropi? Da li je nazadovanje demokratije veća opasnost u "starim" ili "novim" demokratijama? Nakon koliko vremena prestaješ da budeš "nova demokratija"? Odgovor na poslednje pitanje može da bude: kad patiš od istih bolesti kao i stare. I ne postoji manjak zajedničkih simptoma zamora od demokratije u onom što je Rumsfeldians zvao "stara" i "nova" Evrope. Trenutna ekonomska, finansijska i demokratska kriza je transevropska i treba je tretirati kao takvu. Zemlje u Istočnoj i Centralnoj Evropi pružaju zanimljiv uvid u njenu prirodu i rasprostranjenost.
Jedna od pretpostavki o kojima se često raspravljalo prije dvije decenije bila je da prelazak na tržišnu ekonomiju podrazumijeva velike rizike po stabilnost društava Istočno-centralne Evrope, a destabilizacija bi mogla da ugrozi šanse za demokratske tranzicije u periodu nakon 1989. Taj strah se nije materijalizovao i tokom sledeće decenije bili smo svjedoci neujednačenih nivoa demokratske konsolidacije. Danas su i kriza i tržišta ti koji prijete da potkopaju konsolidovane demokratije (u Južnoj Evropi koliko i u Istočnoj).
Još jedna česta pretpostavka bila je da je pristupanje EU i njena "moć da transformiše" najbolji način da se zemlje Istočno-centralne Evrope učine bezbjednim za demokratiju. Ali šta ako se sama EU pod pritiskom globalnih finansijskih tržišta
