Odavno je rečeno da ima literarnih djela koja na neuporediv i ponajbolji način pokušavaju dati odgovor na najveće dileme i enigme čovječanstva. Ali, uvijek posebno raduje kada je riječ o crnogorskom autoru u tom rangu. U ovom slučaju radi se o ''dijalogu'' između Karla Marxa i Mihaila Lalića.
Znano je da je, uz radikalizam, kontroverzna, najmanje, još jedna pozicija velikog Marksovog djela, naime, pozicija eshatologije i mesijanizma. Marks nesumnjivo proletarijatu daje iskupiteljsku, mesijansku, eshatološku i spasiteljsku ulogu i proglašava ga jedinim pravim i autentičnim nosiocem, tumačem, izvršiteljem Istine i Istorije, koju, naravno zajedno sa cjelokupnim društvom i svim njegovim institucijama, time apsolutno i totalitarno podređuje proleterskoj revoluciji. Marksove strašne anateme i kletve se permanentno bacaju na buržoaziju i vladajuće klase u istoriji uopšte. Po Marksu čas apokaliptičke osvete (iz koje će se roditi ''novi čovjek'' i ''novo društvo'') uskoro će doći i Istorija će stostruko naplatiti sve suze, bol, patnje i tragedije, svaku obespravljenost, neravnopravnost i ugnjetenost miliona i miliona ljudi tokom cjelokupnog svog dosadašnjeg događanja.
Podrazumijeva se da će u ime Istorije ovaj krvavi račun ljudskih nedjela, zala, beščašća i poroka naplatiti proletarijat, jer je upravo njemu, gotovo metafizičkim i nereligiozno-religioznim proviđenjem i nadahnućem, i namijenjeno da bude izvršilac apsolutnih, besprigovornih, odista krajnjih, dakle, definitivnih, sudbinskih, (samo)zakonitih i fatalističkih Istorijskih presuda. Tim presudama, bez mogućnosti žalbi i izmjena, konačno se ovjerava i šalje u ad-akta čitava zlosrećna prošlost, tj. istorijska pošast, ili po Marksovim riječima predistorija čovječanstva, zapravo cjelokupna – dosadašnja, sadašnja i buduća – ljudska istorija. Strašni sud je već došao, on je tu, pred nama, kaže Marks, u Evropi njegovog doba, osvetnička presuda za sva nedjela svih vladajućih klasa u Istoriji je već pala, tj. donesena, te se čeka samo na njenu realizaciju. Presudu će izvršiti dakako – Proletarijat. ''Radi osvete za nedjela vladajuće klase u srednjem vijeku u Njemačkoj postojao je tajni sud zvan ''Vehmgericht''. Ako bi neka kuća bila obilježena crvenim križem, ljudi su znali da je njenog vlasnika osudio ''Vehm''. Sve kuće u Evropi su danas obilježene ovim tajanstvenim crvenim križem. Historija je sudac, a proletarijat je izvršilac presude.''
Vidimo da je Marksovo stajalište krst kao osnovni hrišćanski religiozni znamen, samo što je u pitanju crveni krst. Marks se poziva u svome učenju zapravo na čitavu ljudsku istoriju, kao što rade i sve vođe mesijanskih religija. U ovom smislu nije nevažno da je Marks bio jevrejskog porijekla i da je judaizam kasnije zamijenio hrišćanstvom. Naravno, da njegovo etničko i religijsko porijeklo nema apsolutno nikakvu osnovu i racionalnu potvrdu, razlog i objašnjenje, kada se radi o prihvatanju ili protivljenju njegovom učenju. Ali, očito ima određeno značenje kada je riječ o poenti ili poruci koju Marks šalje svojom Apokaliptičnom vizijom o kraju svih istorijskih nepravdi, zala i nesreća, odnosno ovog našeg čovjekovog nesavršenog i zlog svijeta, kojega će zamijeniti u času Spasenja jedan novi (Anti)Hrist, sada više ne u liku jedne osobe i ne u religioznoj sferi, već, dakle, jedan novi antireligiozni ateistički kolektivni (Anti)Hrist u liku zajedničkog bića čitavog svjetskog Proletarijata. I kao što je dužnost svakog dobrog Jevrejina bila da vjeruje, doziva i očekuje dolazak i silazak sa Neba na Zemlju Mesije-Spasioca, tako je i Marks postupio izgradivši čitavo svoje filozofsko i naučno djelo upravo od samog početka (jedinstvo filozofije i proletarijata) do njegovog kraja (kraj otuđenja, kraj predistorije i početak, nove, istorije i razotuđenog čovječanstva) na ideji i paradigmi znanja i moći, pripreme i čekanja na dolazak Velikog Mesije i Spasioca Čovječanstva – Svjetskog Proletarijata. Ni Marks nije mogao izaći van opšteg civilizacijskog kruga i van svoga istorijskog, etničkog, kulturnog i vjerskog porijekla, obilježja, pripadništva, bića mišljenja i mišljenja bića. I on je ostao u vidokrugu već viđenog i događajnog. Samo je od Krsta načinio Crveni Krst, a od sebe i svoga djela, pokreta koji je osmislio, utemeljio i vodio, samo i jedino, u krajnjoj instanci, Anti-Hrista.
Mihailo Lalić u romanu ''Tamara'' iznosi stav svoje glavne junakinje, mlade komunistkinje Tamare – žrtve onih koji su po Marksu trebali da sprovode odluke koje je donosila Istorija – kojim se optužuje upravo Istorija, a ne njeni brojni loši tumači i realizatori, ma koliko su oni zaista po svemu za osudu (po nemoralu, svireposti, osveti, zlu u cjelini koje ispoljavaju). Tamara, odnosno Lalić, nepogrešivo identifikuje i optužuje pravog krivca i dželata – Istoriju, a ne njene obične izvršioce u ma koliko neljudskom i zločinačkom obličju obitavali. Žrtva, Tamara, oslobađa krivice svoje neposredne ubice i dželate, ili kako su se u crnogorskom jeziku po starini zvali: rukohvatnike, ali se svojim bolnim ljudskim krikom i vapajem obraća Istoriji, svojim pravim i lažnim, pritvornim drugovima i generacijama onih koji su omogućili da se veliko zlo ustoliči i naoruža. Istorija kao nalogodavac zla je djelo onih koji su u ime i za račun čovječanstva i u ime i za račun proletarijata (za njih je to bilo isto, sve ostalo je bilo nepovratna prošlost), pozvali na Revoluciju pune nade, ali i već početne sistemske, ''infrastrukturne'', greške. Nemoćan i sićušan čovjek u suočenju i sukobu sa svemogućom Istorijom našao se u bezizglednom položaju i unaprijed je izgubio bitku. Tako da otpužba Istorije iz uma i srca onih najboljih pripadnika iz redova revolucionarnih pokoljenja kojima se Marks obraćao i koji su ga nepokolebljivo i dosljedno slijedili, bezgranično mu vjerujući, ne može mimoići ni Marksa, čak, reklo bi se, njega na prvom mjestu. Jer, upravo je on Istoriju ovlastio da bude sudija, a proletere da realizuju njene odluke i tako omogućio Koju, Moku, Džeku Malom i Džeku Velikom (Lalićeve antijunake iz ''Tamare'') da uništavaju ljudske ideale, vizije i (da li) realne horizonte istine, slobode, pravde i sveopšteg ljudskog dobra.
Neko će reći krivi su i ovi i svi drugi konkretni pojedinci koji su iznevjerili ljudske nade, jer nijesu postupali na pravi način. Ali, ne, Lalić kroz Tamarin lik smatra da je Istorija više kriva nego oni, a samim tim se vraća na sami izvor možda najveće utopije cjelokupnog čovječanstva od njegovog rođenja do današnjeg dana. A na izvoru stoji Marks, koji je na osoben način sublimisao i sintetizovao sve slične ideje svojih prethodnika i dao jedinstvenu platformu, šansu, garanciju i mogućnost generacijama revolucionara širom Zemljine Planete da pokušaju sprovesti kao ovlašćeni tumači i realizatori Istorijskog suda njegove najznačajnije odluke i presude. Zato je Marksova odgovornost neminovna i u simboličkom, metaforičkom, ali i u zbiljskom, realnom, značenju. I iz Lalićeve ''Tamare'' to nepogrešivo i veličanstveno izbija.
