Iskustvo je pokazalo da veće probleme sa decentralizacijom organizacije vlasti i politikom državnog/javnog upravljanja imaju unitarne države, u odnosu na različite forme državnih saveza i unija, konfederacija i federacija. Decentralizacija se teže operacionalizuje u sistemima jedinstvene nego dosledno izvedene podeljene vlasti, bez obzira na njene trijalističke ili kvadrijalističke organizacione forme. Skupštinski sistem organizacije vlasti u poređenju sa parlamentarnim pa i predsedničkim sistemom, naravno ne i sa njegovim dekadentnim manifestacijama (iznijansiranim diktatorskim režimima) češće se suočavao sa iskušenjima visoke i duboke centralizacije, kao što je to bio slučaj sa republikanskim u odnosu na monarhistička uređenja u novijoj istoriji. Određene implikacije na relaciji poželjna-nepozeljna centralizacija-decentralizacija prepoznaju se i u odnosu na njihovu konstitucionalizaciju, mirnu – reformsku ili nasilnu – revolucionarnu, kapitalističko ili socijalističko ustrojstvo. Sledstveno partijski pluralizam podsticao je i pogodovao je afirmaciji decentralizacionih modela u svim sferama socijetalnog organizovanja (države, privrede i društva) dok je suprotno partijski monizam favorizovao duh centralizma u svim pomenutim sferama, jer u svojoj egzistencijalnoj osnovi nije bio privržen potrebi za kompeticijom, konkurencijom, inovativnim i inventivnim stremljenjima, već očuvanju privilegovanih, monopolskih, ortodoksnih, dogmatskih egzistencijalnosti.Takođe, indikativno je da se (ne)očekivano sa više teškoća implementiraju decentralizovani modeli organizacije u društvima sa multinacionalnim, heterogenim nacio-strukturama u odnosu na nacionalno homogena, monokulturna društva, u kojima ne postoje etnički rivaliteti ili su isti beznačajni. Evoluciona socijetalna rezultanta nedvosmisleno pokazuje da je izvedba procesa decentralizacije ovlasti lagodnija i delotvornija u razvijenim nego u nerazvijenim društvima. Ili, bi se moglo pre pretpostaviti, što je realnije, da je uspeh jednih, a neuspeh drugih, upravo posledica izbora modela pluralističko-nehijerarhijske odnosno monističko-hijerarhijske organizacije vlasti.
S druge strane, bez obzira na poreklo i uslove konstituisanja centralizovanog ili decentralizovanog administrativnog poretka, istorijsko iskustvo nedvosmisleno je pokazalo da su neuporedivo stabilniji politički sistemi sa decentralizovanim opcijama organizacije vlasti u odnosu na suprotne, centralizovane sisteme koji izgledaju, deluju stabilnije ali su zapravo fragilniji i (ras)padaju se “domino efektom”. Uzmimo za ovu svrhu, najdrastičniji primer, neočekivano(?) brzog i lakog raspada socijalizma, socijalističkog bloka, kojeg su “krasile” mnoga obeležja monolitnog, centralizovanog (anti)sistemskog uređenja, koje nije doživelo, kako su njegovi najuporniji tvorci, “vernici” i sledbenici predviđali, afirmaciju svetskog, globalnog, kosmopolitskog poretka.
Mnoge od prethodno iznetih konstatacija imaju relevantnost i kada je u pitanju ovdašnja sredina, sadašnja srpska država i njeno društveno i političko uređenje. O sistemskoj i sistematskoj decentralizaciji se povremeno oglašavaju i utihnjuju politički ljudi, uprkos jasnim signalima koji upozoravaju na brojne nekonzistentnosti u funkcionalnoj i teritorijalnoj organizaciji vlasti, kao i upozorenjima merodavnih evrokrata tokom tekućih predpristupnih pregovaranja sa EU.
U međuvremenu, tokom poslednje decenije, po ko zna koji put, pogoršane su pretpostavke u pogledu uspostavljanja novog, i po realnim pretpostavkama, funkcionalnijeg decentralizovanog sistema. Razlozi su manje-više poznati: nije zaustavljena pogubna višedimenzionalna pauperizacija sistema, povećan je disparitet između ekonomski, manjeg broja samoodrživih i znatno većeg broja neodrživih gradova i opština, čiji su kadrovski potencijali i drugi relevantni resursi ostali dijametralno inkompatibilni. Pokazao se iluzornim napor da se hitrije i odvažnije promeni i realnosti prilagodi aktualni najviši pravni i politički akt, koji je svojevremeno usvojen bez javne, pa time i šire stručne debate, čime bi se nesumnjivo podstakla dalja i dublja rekonstrukcija prevaziđenog i neefektivnog normativnog sistema. Dodatno, mada nezaobilazno opterećenje predstavlja tegobna sinhronizacija opstalog normativnog sistema sa pravnim tekovinama EU (acquis communitaire) i odsustvo implementacije formalno ratifikovanih povelja, koje predviđaju afirmaciju višestranih principa subsidijariteta. Time se zapravo, već po iskustvenoj matrici, jačaju prerogative užih teritorijalnih zajednica, što bi postepeno i dugoročno vodilo ka dekoncentraciji i decentralizaciji vlasti. Sledstveno inovirana legitimizacija nadležnosti, funkcionalnih ovlašćenja, koja bi to omogućavala, a ne onemogućavala, podstakla bi koherentniju institucionalnu strukturu vlasti, kao i njenu konzistentniju funkcionalnost, koja je već zadugo u sistemskom smislu u alarmantnom izostajanju.
Svakako, tu su i dugo očekivana izbavljenja iz prevaziđenih, nasleđenih ideoloških zabluda, o promenjenom položaju i ulozi države u modernoj, globalnoj eri, višedimenzionalnom značaju regionalnih inkluzivnosti, inoviranim shvatanjima karaktera i struktura tržišnih relacija, suočenostima sa varijabilnim transnacionalnim institucionalnim umrežavanjima, novim kulturnim obrascima, koji bacaju novo svetlo na ideju i praksu multikulturalizma itd.
U svim ovim (ko)relacijama otvara se nova perspektiva mogućnosti društvenog uređenja, organizacije vlasti (centralne, regionalnih (?) i lokalnih samouprava, novih i sadržajnijih modaliteta javnih politika, “novog” javnog upravljanja, u svim njegovim funkcionalnim sferama, kao i kapitalnog odlučivanja - u aktivnostima informisanja, koordiniranja, planiranja, organizovanja, kontrolisanja - kao i njihovim aposteriorno integrisanim opštim i posebnim evaluacijama.
~~~
Prof. dr Mijat Damjanović, koordinator Sektora za javnu upravu Instituta za javnu politiku